Tử viTHỜI DÃ, MỆNH DÃ
Những năm cuối đời, Khổng Tử đọc và bình giải kinh dịch, ông có nói: “nếu trời để cho ta sống thêm 10 năm nữa thì ta sẽ đọc thông kinh dịch, 50 tuổi mới học kinh dịch cũng có thể không mắc phải sai lầm”, điều khiến ông cảm khái nhất là bốn chữ THỜI DÃ, MỆNH DÃ (tức là thời vậy – mệnh vậy).
Cổ nhân xưa rất thích xem tượng, trời có thiên tượng gọi là thiên văn, đất có điạ tượng gọi là địa lý, người có nhân tượng gọi là nhân sự. Vậy thì thời trong thời dã mệnh dã ấy là gì. Thời là chỉ thời cơ, thế thời, thời đến rồi thì mệnh nên làm cái gì, hay nếu làm cái đó thì kết quả cuối cùng như thế nào, bí quyết định chữ thời ở đây chính là do Khổng Tử nêu lên để dăn dạy con người làm việc cần nắm bắt được thời thế và thời cơ, thời cơ không đúng thì không thể ngóc đầu lên được; có câu nói: “hổ lạc bình dương vi khuyển thê, long khốn thiền thủy vi hà hý” có nghĩa là: hổ lạc đồng bằng bị chó khinh, rồng nơi nước cạn bị tôm giỡn, không có thời cơ thì không được manh động, manh động chỉ rơi vào bị động là vậy. Nên cần bảo tồn thực lực, chờ thời hành động, cùng một đạo lý ấy con người cần phải như rồng, nắm chắc thời cơ, làm được có thể lớn có thể nhỏ, có thể phi thăng có thể ẩn hình, lớn thì gom mây phun mù, nhỏ thì tàng hình ẩn náu. Khi thăng thì bay lượn giữa vũ trụ, ẩn hình thì lặng nấp dưới sóng ba đào.
Chu dịch viết: Quân tử tàng khí ư thân, đãi thời nhi động – có nghĩa là quân tử tu rèn và che giấu tài năng chờ thời mà hành động, ý tứ là người quân tử có tài năng trác việt, kỹ năng siêu quần, không khoe khoang bộc lộ, vào thời khắc cần thiết mới thi triển tài năng, kỹ năng và tài nghệ; câu nói này cũng nhắc nhở chúng ta trong khi lặng lẽ vô danh cần tăng cường tu dưỡng, tu rèn phẩm khí của một nam tử hán đại trượng phu, đợi đến khi thời cơ đến thì sẽ triển hiện đầy đủ tài năng của mình, ắt sẽ gặt hái thành công, như có người đã từng nói: không có sự chuẩn bị chính là đang chuẩn bị cho thất bại.
Hiểu được thời thì sẽ làm được “thủ thời”, tức là biết giữ thời và chờ thời. Thời cơ, thời thế là khách quan không phải do con người tạo ra, chúng ta khó có thể tạo ra được thời cơ, điều chúng ta có thể làm chính là chờ đợi thời cơ – đây chính là thủ thời. Một người thủ thời nhất định sẽ biết chuẩn bị đầy đủ, sẽ không để thời cơ trôi quà vô ích.
Bài ca “Cai Hạ ca” của Hạng Vũ hát rằng: Sức nhổ núi khí trùm thiên hạ, Thời bất lợi Ô Truy chùn chân. Ô Truy chùn chân biết làm sao? Ngu Cơ ơi hỡi Ngu Cơ, Anh hùng thất thế bây giờ làm chi? Có thể thấy, cho dù Hạng Vũ sức mạnh bạt sơn cử đỉnh, hùng khí cái thế cũng phải than vãn bi ai: “Thời bất lợi biết làm sao đây?”. Nhớ lại năm xưa, trận chiến Cự Lộc, đập nồi dìm thuyền, quyết trận sống chết, bốn bề Sở ca, thập diện mai phục, anh hùng cũng chỉ có thể than vãn bi ai: “Thời bất lợi biết làm sao đây”, cuối cùng: “Ô Giang tự vẫn, di hận thiên thu”.
Bất kể thời thế tạo anh hùng hay là anh hùng tạo thời thế, cốt lõi vẫn là một chữ “Thời”. Thời cơ chưa đến, thì ẩn mình bất động, tĩnh lặng như tờ. Thời cơ hễ đến, liền thuận thế hành động, nhanh như chớp giật. Nhiều người cho rằng, điều vĩ đại nhất của Khổng Tử là đề ra chữ “Nhân”, thực ra không phải vậy. Nếu không có “Nhân” thì làm sao có quả “Nhân”, nếu không có quả “Nhân” thì làm sao có thể truyền thừa đời này sang đời khác? Do đó chữ “Nhân” không phải do Khổng Tử đề xuất, nó đã có từ rất lâu trước đó rồi.
Cống hiến vĩ đại nhất của Khổng Tử là chữ “Thời”, chữ thời trong từ thời gian. Mạnh Tử nhận xét: “Khổng Tử là bậc Thánh nhân thức thời vậy”. Khổng Tử có nhiều đệ tử như vậy, ít nhất cũng có 72 vị hiền năng, do đó Khổng Tử là bậc chí Thánh, không phải bậc đại Thánh. Khổng Tử gọi là chí Thánh, vậy tiếp theo là Mạnh Tử, gọi là á Thánh. Khổng Tử nói với chúng ta rằng: “cứ coi anh là Thánh nhân đi nữa, cũng không cách gì có thể lựa chọn thời gian. Cứ coi anh là Thánh nhân đi nữa, cũng chỉ có thể tùy theo thời mà điều chỉnh bản thân”. Đây gọi là ‘thuận thời ứng mệnh’ từ đó “thuận thiên ứng thời, khai cát vận”. Như vậy chúng ta biết được vì sao phải đặc biệt coi trọng THỜI.
Bạn không thể nào chọn được năm sinh ra, cũng không thể nào chọn được thời gian – điều bạn có thể làm được, chỉ là chờ đợi thời. Thời hễ đến, bạn không nắm bắt được, khi đã mất thời rồi, chỉ là tốn công vô ích. Như thế bạn mới hiểu tại sao Khổng Tử nói: “Thời vậy, mệnh vậy”. Người quân tử gặp thời như diều gặp gió, hay còn gọi ‘thuận thời ứng mệnh’ từ đó “thuận thiên ứng thời, khai cát vận” từ đó mà làm nên việc lớn.
Theo thời mà hành động, theo thời mà có lựa chọn khác nhau là một trong những QUẺ nói về chữ thời trong kinh dịch đó là quẻ TỦY – TRẠCH LÔI TỦY. Quẻ tùy dạy ta một bài học rất lớn, là sống phải biết thích ứng với thời gian, hoàn cảnh, tuổi tác và bất kỳ muốn hiểu ai, hiểu việc gì, phải đặt việc ấy người ấy vào khung cảnh không gian và thời gian của nó.
Tuy nhiên, làm hết việc con người (nhân sự), cuối cùng vẫn phải theo mệnh Trời. Thời là chủ động, không phải bị động. Thời phối hợp với chúng ta, thời chủ động, nó muốn phối hợp với chúng ta thì phối hợp, nó không muốn phối hợp với chúng ta thì không phối hợp. Không giống như ông Trời bảo mưa là mưa, bảo gió là gió, chúng ta không thể chi phối được. Cái chúng ta có thể làm chỉ là làm hết việc con người, nghe theo mệnh Trời – Nhạc thiên tri mệnh, cố bất ưu. Cùng với Tử Vi (tử vi cho ta biết về thiên mệnh, xu hướng vận động và các trạng thái của nội tại bản thân qua các đại vận, niên vận, nhật vận hay thời vận) hay Phong Thủy (cho ta hiểu về sự phù hợp, cân bằng của địa mệnh với con người trong trời đất – Thiên Địa Nhân) thì Kinh Dịch cho ta hiểu mức độ tương tích của Thời với con người, và các giá trị sâu xa ẩn trong đó, bao gồm 2 nguyên lý, 3 quy luật, 3 quan điểm, 6 cặp phạm trù của triết học (Nguyên lý về mối liên hệ phổ biến; Nguyên lý về sự phát triển – Quy luật mâu thuẫn; Quy luật lượng – chất; Quy luật phủ định của phủ định – Quan điểm toàn diện; Quan điểm phát triển; Quan điểm lịch sử cụ thể – Phạm trù cái riêng, cái chung và cái đơn nhất; Nguyên nhân và kết quả; Tất nhiên và ngẫu nhiên; Nội dung và hình thức; Bản chất và hiện tượng; Khả năng và hiện thực).
Ẩn Đạo ở trong dân là cống hiến lớn cả cuộc đời Khổng Tử. Khổng Tử cả đời chỉ làm một chữ, gọi là “ẩn”, ẩn Đạo vào trong dân, chính là đưa Đạo từ đại nhân có vị trí ẩn vào người dân bình thường. Khổng Tử dạy không phân biệt tầng lớp, ông là người đầu tiên đưa giáo dục đến với dân thường. Mọi người tại sao lại tôn trọng Khổng Tử như vậy? Thực ra là do Khổng Tử giúp mọi người trở nên thông minh, người đời đều có thể cảm nhận được. Nhờ có Khổng Tử, người dân càng ngày càng trở nên trí tuệ hiểu biết hơn.
Từ đó có thể thấy, “Thời vậy, mệnh vậy” mà Khổng Tử thường xuyên nhắc đến hoàn toàn không tiêu cực. Quan trọng hơn là, bạn phải hành động theo thời, theo thời mà có những lựa chọn khác nhau. Xem tử vi, xem phong thủy mà vội vàng hành động là chưa hiểu hết về nhân sinh quan – thế giới quan.
Chúng ta đọc Kinh Dịch, quan trọng nhất chính là hiểu được chữ “Thời”. Đây một thời, kia một thời vậy. Thời hễ thay đổi, toàn bộ tình thế đều thay đổi. Một sự việc, lúc đó làm vô cùng thuận lợi, thời gian chậm một chút là trôi qua ngay, rõ ràng là việc tốt, chậm một chút trở thành việc xấu. Cùng đạo lý như vậy, khi thời cơ chưa chín muồi, cứ cố đi làm cũng sẽ không thành công, ví như câu nói: “mọi sự đủ cả chỉ thiếu gió đông” ý rằng việc con người tức nhân sự đã xong xuôi chỉ còn thiếu thời gió đông thì chuyện mới thành. Bởi vậy, nói chờ gió đông cũng như là đang chờ thời vậy. Do đó chúng ta biết rằng nhất định phải chờ thời theo mệnh. Cho dù tất cả đã chuẩn bị sẵn sàng rồi, vẫn chưa thể hành động, nhất định phải chờ đến cái thời đó. Thời hễ đến, nhanh chóng hành động, tự nhiên sẽ mau chóng thành công. Thời chưa đến đã hành động, người khác đều biết bạn muốn làm gì, thì bạn sẽ làm việc chẳng nên, chính là đạo lý này.
Vì biến dịch, cho nên có sự sống.
Vì bất dịch, cho nên có trật tự của sự sống.
Vì giản dịch, nên con người có thể quy tụ mọi biến động sai biệt thành những quy luật để tổ chức đời sống xã hội.
Tuổi trẻ nhìn xa, trung niên nhìn thấu, về già xem nhẹ!
LTT – Tổng hợp từ các nguồn tri thức
Rất hay
Tuyệt vời