Tử viPHẦN IV. NHỮNG DẤU HIỆU BONG TRÓC TỪ NHỮNG TRỤ CỘT VƯƠNG HỖ NINH XÂY VÀ THIẾT CHẾ KINH TẾ CỦA TẬP CẬN BÌNH
2. XÃ HỘI
(Vui lòng nghe nếu bạn không có nghiều thời gian để đọc)
Hiện nay, nhiều người dân Trung Quốc đang bắt đầu cảm thấy chút ngột ngạt với hệ thống chấm điểm công dân của quốc gia. Câu chuyện này đang rất nóng tại Trung Quốc, một ngày đẹp trời, bạn ra ga tàu, tay cầm vé, hành lý đã sẵn sàng, tâm thế háo hức cho một chuyến du lịch dài ngày, thế nhưng lại bị chặn lại, không phải bởi lỗi kỹ thuật, cũng không phải vì trục trặc an ninh, mà là vì hôm qua bạn đã lỡ cam mình một câu nhạy cảm trên mạng xã hội, hoặc là vì tuần trước bạn dắt chó đi dạo mà quên đeo giỏ mõm. Nghe thì tưởng chuyện đùa đấy, thế nhưng đó thì chính xác là những gì đang diễn ra tại Trung Quốc. Không phải vì bạn phạm pháp, mà vì bạn bị trừ điểm trong hệ thống tín nhiệm xã hội SCS (Social Credit System – SCS), một cơ chế mà ở đó từng hành vi nhỏ nhặt trong đời sống, đều sẽ bị giám sát và chấm điểm bằng camera AI và hệ thống dữ liệu lớn.
Hệ thống chấm điểm công dân này thực sự đã giúp chính quyền Bắc Kinh rất nhiều trong việc xây dựng một xã hội chuẩn mực, nơi mà mọi người tự giác kiểm duyệt từng hành vi của mình, từ đó tạo ra một trật tự bề mặt gọn gàng như một khuôn mẫu. Nhưng dần dần, người dân bắt đầu sống trong sự giám sát ngầm tới nghẹn thở. Rốt cuộc thì hệ thống chấm điểm công dân của Trung Quốc là một bước tiến công nghệ hay là một công cụ kiểm soát trá hình? Hệ thống sẽ công bố điểm theo tháng và xếp công dân vào 8 mức hạnh kiểm, từ AAA công dân điển hình đến D công dân không đáng kinh cậy.
Những tập đoàn lớn như Alibaba hoặc Tencent đã hợp tác với Chính phủ để thu thập dữ liệu và vận hành hệ thống tín nhiệm xã hội này. Từ lịch sử giao dịch mua bán trên Taobao, hồ sơ tín dụng qua Alipay, đến nội dung từng cuộc trò chuyện, kết bạn và tương tác trên WeChat, mọi dấu vết số hóa đều có thể trở thành nguyên liệu để tạo ra một bảng xếp hạng công dân. Mỗi người dân có thể tự tra cứu điểm số bằng cách nhập số chứng minh thư nhân dân của mình vào ứng dụng tích hợp trên WeChat do Tencent, sản phẩm của các gã khổng lồ công nghệ này và việc kiểm tra điểm số trở nên đơn giản tới mức giống như việc tra cứu tài khoản ngân hàng. Thế nhưng điều đáng sợ là nó không phải tiền, mà là giá trị con người dưới góc nhìn của hệ thống. Điểm của mỗi con người còn được đồ họa hóa trên thanh ngang 2 màu, một đầu màu xanh và đầu kia thì màu đỏ. Camera có mặt mọi nơi ở Trung Quốc, được tích hợp công nghệ nhận diện khuôn mặt, phân tích chuyển động, giọng nói, dáng đi, thậm chí là đọc luôn cả cảm xúc.
Chính vì vậy, một hiện tượng xã hội kỳ lạ đã âm thầm nở rộ, đó là phong trào cày điểm công dân. Từ nỗi lo mất điểm đến khát khao được sống bình thường, người dân Trung Quốc bắt đầu lục tung các diễn đàn, các group kín, các blog ẩn danh để tìm kiếm mẹo tăng điểm. Những bài viết như 5 cách cộng điểm tín nhiệm nhanh trong một tuần, danh sách các hành vi được cộng điểm năm 2024 hay làm thế nào để từ B lên AA chỉ trong 30 ngày xuất hiện ngày càng nhiều..
Nhiều thông tin chưa kiểm nghiệm chính thống chỉ ra rằng, giới trẻ Trung Quốc đang bị bóp nghẹt bởi chính những vòng quay khắc nghiệt mà họ lớn lên trong đó.
Không có việc làm, tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên Trung Quốc từng vượt mức 21,3% vào tháng 6 năm 2023, cao tới mức chính phủ phải ngừng công bố số liệu để tránh gây hoang mang;
Không có thời gian yêu đương, với văn hóa làm việc 996 khiến người lao động rất kiệt quệ (996 có nghĩa là làm việc từ 9h sáng đến 9h tối và 6 ngày 1 tuần, cường độ làm việc này không chỉ phổ biến trong ngành công nghệ mà còn lan rộng sang nhiều lĩnh vực khác như tài chính, bất động sản và sản xuất);
Không đủ tiền để lập gia đình, mức lương trung bình cho một lập trình viên mới ra trưởng tại Bắc Kinh chỉ khoảng 8.000 tệ/tháng tương đương với khoảng 1.100 đô la. Trong khi giá thuê một căn hộ phòng ngủ tại thành phố này lên đến 6.000 tệ/tháng tương đương với khoảng 800 đô la. Khi ngay cả những người có công việc ổn định còn cảm thấy bị bào mòn sức lực thì thử hỏi những người chưa có việc làm phải làm sao.
Nền kinh tế đang có dấu hiệu bất ổn, nhiều ngành bị siết chặt. Chính phủ Trung Quốc đã có những đợt siết chặt quy định đối với các ngành công nghệ, giáo dục tư nhân, bất động sản, những lĩnh vực từng thu hút rất nhiều lao động trẻ. Hậu quả là hàng trăm ngàn nhân viên bị sa thải. Tập đoàn Alibaba, một trong những gã khổng lồ công nghệ của Trung Quốc đã cắt giảm hơn 19.000 nhân sự chỉ trong năm 2023. Tencent và Binance cũng không khá hơn khi hàng chục ngàn lao động mất việc sau khi Chính phủ ban hành các quy định thắt chặt về dữ liệu và an ninh mạng. Thị trường bất động sản cũng rơi vào khủng hoảng khi những tập đoàn lớn như Evergrande và Country Garden rơi vào cảnh nợ nần, kéo theo hàng loạt những công nhân xây dựng và nhân viên bất động sản thất nghiệp. Hậu quả của tình trạng thất nghiệp không chỉ là chuyện cơm áo gạo tiền, nó còn ảnh hưởng tới niềm tin của cả một thế hệ. Khi chứng kiến những người đi trước, dù đã cố gắng hết mình nhưng vẫn không thể có được một cuộc sống tốt đẹp, người trẻ cũng khó còn động lực để phấn đấu.
Giấc mộng Trung Hoa liệu dần dần có trở thành nỗi ám ảnh? Liệu có phải Rừng Na Uy của Murakami Haruki đang hiện về trong xã hội Trung Quốc hiện nay hay không. Liệu những tư tưởng trong những căn phòng kín của Vương Hỗ Ninh và các nhà quân sư của Hồng Triều có đưa người dân thoát ra khỏi một viễn cảnh suy vi?
Một cuộc khảo sát của China Youth Daily cho thấy rằng, 52% thanh niên Trung Quốc cảm thấy vô vọng về tương lai của họ, trong khi 40% nói rằng họ không còn tin vào những lời hứa hẹn về sự phát triển của đất nước. Khoảng cách giàu nghèo cũng ngày càng lớn hơn. Trong khi những tỷ phú bất động sản và giới thượng lưu sống trong những căn hộ sáng trọng ở Bắc Kinh, Thượng Hải, đi xe sang, tiêu tiền không cần nghĩ thì hàng triệu thanh niên khác đã phải trật vật với mức lương thấp, thậm chí còn không có việc làm.
Theo báo cáo của Huron Research Institute thì 1% người giàu nhất Trung Quốc hiện đang nắm giữ hơn 30% tổng tài sản quốc gia, trong khi từng lớp lao động phải vật lộn từng ngày để sống sót. Trung Quốc tự hào có nền kinh tế phát triển thần tốc, nhưng thực tế thì sự phát triển đó có vẻ chỉ dành cho một nhóm nhỏ mà thôi.
Hôn nhân hay là gánh nặng, khi người trẻ quay lưng với giấc mơ gia đình. Trung Quốc từng có giai đoạn lo sợ dân số bùng nổ tới mức ban hành cả chính sách một con trong suốt hàng chục năm. Thế nhưng hiện nay, chớ chiều thay, họ đã rơi vào cảnh khủng hoảng dân số khi giới trẻ chẳng còn hứng thú với chuyện kết hôn. Số liệu của Bộ Dân chính Trung Quốc cho thấy, năm 2023 chỉ có 6,83 triệu cặp đôi đăng ký kết hôn, mức thấp kỷ lục trong lịch sử hiện đại của đất nước tỷ dân này. Chính phủ Trung Quốc đang lo suốt vó khi tỷ lệ kết hôn và sinh con liên tục sụt giảm. Những chính sách hỗ trợ ưu đãi được tung ra, những khẩu hiệu như hôn nhân là nền tảng của xã hội xuất hiện khắp mọi nơi. Chính quyền từ trung ương đến địa phương đưa ra đủ mọi biện pháp. Một số thành phố như Hàng Châu, Thượng Hải thậm chí còn trợ cấp hàng ngàn nhân dân tệ cho các cặp vợ chồng mới cưới, trong khi chính quyền Quảng Đông đề xuất cho phép phụ nữ độc thân tiếp cận với các dịch vụ hỗ trợ sinh sản để khuyến khích sinh con. Thế nhưng bất chấp mọi nỗ lực, thanh niên Trung Quốc vẫn dửng dưng. Nếu hôn nhân là một món hàng, thì có vẻ giới trẻ Trung Quốc đã cân nhắc rất kỹ và quyết định không mua. Đơn giản vì sản phẩm này quá đắt đỏ, đi kèm với vô số chi phí ẩn và điều khoản giàng buộc khắc nghiệt, vấn đề tài chính là một rào cản lớn.
Không chỉ có giá nhà cao vút, chi phí sinh hoạt cũng là một vấn đề. Một cuộc khảo sát trên mạng vào năm 2023 cho thấy chi phí để nuôi một đứa trẻ từ khi sinh ra đến khi trưởng thành ở Trung Quốc, cao gấp 6,9 lần GDP bình quân đầu người, trong khi ở Mỹ chỉ là 4,1 lần và ở Pháp là 2,2 lần. Đối với nhiều người trẻ, kết hôn và sinh con chẳng khác nào ký vào một bản án nợ nần cả đời. Bên cạnh đó, vòng quay lao động khắc nghiệt cũng là nguyên nhân khiến người trẻ không thể kết hôn.
Tiếp tục là một khảo sát của China Youth Daily cho thấy hơn 60% người trẻ cảm thấy không có đủ thời gian để tìm kiếm một mối quan hệ nghiêm túc. Trong khi đó, nền tảng hẹn hò trực tuyến ZHENAI (zhenai.com) báo cáo rằng 70% người dùng của họ gặp khó khăn trong việc duy trì một mối quan hệ do áp lực công việc. Với văn hóa làm việc khắc nghiệt kiểu này, tình yêu, hôn nhân, gia đình, tất cả đều trở thành hàng xa xỉ. Không chỉ đàn ông, phụ nữ trẻ Trung Quốc ngày càng không còn con hôn nhân là điều bắt buộc. Theo một khảo sát của Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc, 44% phụ nữ đô thị trong độ tuổi từ 25 đến 34 không có ý định kết hôn, trong khi chỉ 20% năm dưới cùng độ tuổi có quan điểm tương tự. Lý do bởi họ nhận ra rằng khi kết hôn, họ sẽ bị áp lực từ cả gia đình và xã hội. Phải có con, phải gánh phác trách nhiệm, phải tuân theo những chuẩn mực truyền thống. Nhưng khi ở một mình, họ có thể tập trung vào sở thích cá nhân, sự nghiệp, tận hưởng cuộc sống theo cách mình muốn.
Ở Trung Quốc sau khi kết hôn, phụ nữ thường phải gánh phác trách nhiệm gia đình, phải chăm sóc con cái. Trong khi đàn ông thì có vẻ ít chia sẻ việc nhà. Một nghiên cứu từ Peking University chỉ ra rằng, phụ nữ Trung Quốc trung bình dành 4 tiếng một ngày cho việc nhà, trong khi đàn ông thì chỉ dành chưa tới 1 tiếng. Điều đó có nghĩa rằng sau một ngày làm việc mệt mỏi, phụ nữ vẫn phải tiếp tục ca làm việc thứ 2 tại nhà.
Khi tỷ lệ kết hôn sụt giảm sẽ kéo theo một vấn đề nghiêm trọng đó là khủng hoảng dân số. Không có hôn nhân, số lượng trẻ em sinh ra cũng giảm mạnh. Năm 2023, tỷ lệ sinh của Trung Quốc xuống mức thấp kỷ lục, chỉ còn 6,39 ca sinh trên 1.000 dân. Dân số giảm hóa nhanh chóng, thế nhưng số người trẻ lại ngày càng ít đi. Điều này đồng nghĩa với việc là trong tương lai nền kinh tế sẽ thiếu hụt lao động trầm trọng. Còn hệ thống phúc lợi xã hội thì sẽ bị quá tải khi số lượng người già cần hỗ trợ phải tăng lên. Nếu tình trạng này tiếp diễn, Trung Quốc có thể sẽ đi vào vết xe đổ của Nhật Bản, một đất nước cũng đang lao đao vì dân số già nhưng vẫn chưa tìm ra giải pháp hiệu quả.
Khi một đất nước lớn mạnh về kinh tế, người ta thường nghĩ rằng cuộc sống sẽ tốt hơn, người trẻ sẽ có nhiều cơ hội hơn. Thế nhưng điều đó dường như không đúng với Trung Quốc. Việc làm giảm, tỷ lệ kết hôn suy giảm, và vấn nạn tự kết liễu của Trung Quốc lại gia tăng. Những năm gần đây, Trung Quốc liên tục chứng kiến những vụ tự kết liễu gây chấn động, đặc biệt là trong giới trẻ. Theo dữ liệu của WHO, tỷ lệ tự kết liễu của Trung Quốc năm 2021 là 6,7 trên 100.000 người. Thế nhưng trong nhóm tuổi từ 15 đến 24, con số này đã tăng 20% so với 5 năm trước. Điều đáng sợ không phải là những vụ việc đơn lẻ mà là xu hướng ngày càng gia tăng. Tháng 6 năm 2023, một sinh viên tốt nghiệp Đại học Thanh Hoa, một trong những trường danh tiếng nhất Trung Quốc đã tự kết liễu trong ký túc xá khi không tìm được việc làm. Trường hợp này thì cũng không phải là cá biệt. Một nghiên cứu từ Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc cho thấy cứ 10 sinh viên tốt nghiệp thì có ít nhất là 4 người cảm thấy mất phương hướng vì thị trường lao động quá khắc nghiệt. Với tỷ lệ thất nghiệp của thanh niên ở mức 20,4% trong năm 2023, cao nhất trong lịch sử theo số liệu của Cục Thống kê Trung Quốc, nhiều người trẻ đã không còn tìm thấy lối thoát.
Vậy thì tại sao một đất nước có nền kinh tế lớn nhất châu Á lại khiến người trẻ mất hy vọng tới như vậy? Lý do thì không chỉ đơn thuần nằm ở áp lực kinh tế, mà nó còn nằm ở một hệ thống đã bóp nghẹn tinh thần của họ ngay từ nhỏ. Ở Trung Quốc, cuộc sống giống như là một cuộc đua khắc nghiệt từ khi còn bé vậy. Trẻ em phải học 12 tiếng đến 14 tiếng một ngày để thi vào trường danh tiếng, phải đối mặt với kỳ thi đại học khốc liệt rồi sau đó tiếp tục bị nghiền nát trong một thị trường lao động để cạnh tranh.
Trong thời đại kỹ thuật số, sự áp lực này ngày càng nhân lên gấp bội. Trên mạng xã hội, người trẻ liên tục bị bủa vây bởi hình ảnh những người đồng trang nứa, khoe khoang về sự nghiệp thành công, về lối sống xa hoa hay những chuyến du lịch đắt tiền. Nhưng thực tế, phần lớn người trẻ Trung Quốc đang phải vật lộn từng ngày để kiếm sống. Khi liên tục bị so sánh với những hình mẫu hoàn hảo trên mạng xã hội, họ dễ dàng cảm thấy bản thân vô dụng, thất bại, dù trên thực tế họ chỉ là những người bình thường trong một hệ thống đã hiển lộ sự bất công. Tệ hơn nữa, sức khỏe tinh thần ở Trung Quốc vẫn bị xem là chủ đề nhạy cảm. Nhiều người tin rằng trầm cảm chỉ là yếu đuối, lo âu chỉ là tưởng tượng. Chính vì vậy, người trẻ không có nơi nào để giải tỏa áp lực, không có ai thực sự lắng nghe họ. Theo một khảo sát từ Đại học Bắc Kinh, chỉ 5% số trường Đại học Trung Quốc có dịch vụ tư vấn tâm lý miễn phí, trong khi ở Mỹ, tỷ lệ này là 94%. Dịch vụ tư vấn tâm lý quá đắt đỏ, còn hệ thống hỗ trợ tinh thần từ Chính phủ thì gần như không tồn tại. Tỷ lệ tự kết liễu gia tăng không chỉ là một vấn đề cá nhân mà nó báo hiệu một cuộc khủng hoảng xã hội nghiêm trọng. Khi một bộ phận lớn người trẻ mất niềm tin vào tương lai, họ không chỉ tìm đến tự kết liễu, mà còn có thể gây ra những hành vi cực đoan hơn như biểu tình, phản kháng, bất mãn với chính quyền. Đây là điều mà chính phủ Trung Quốc không muốn thấy.
Nhận thấy bức độ nghiêm trọng của vấn đề này, Chính phủ Trung Quốc cũng đã bắt đầu có những động thái mở rộng dịch vụ tư vấn tâm lý trong trường đại học, tổ chức các chiến dịch nâng cao nhận thức về sức khỏe tinh thần và siết chặt quyết định về giờ làm để giảm bớt văn hóa 996. Tuy nhiên, nếu hệ thống giáo dục vẫn chạy theo thành tích, nếu nền kinh tế vẫn bấp bênh, nếu việc làm vẫn khó kiếm, và tư tưởng phải theo định hướng khung, thì dù có bao nhiêu chiến dịch nâng cao nhận thức, thực trạng này vẫn sẽ tiếp diễn. Người trẻ Trung Quốc không người biếng, họ không ngại làm việc, nhưng họ có vẻ đang mắc kẹt trong một hệ thống bóp nghẹt họ từ khi còn nhỏ, bắt họ phải chạy đua trong vô vọng, và rồi cuối cùng bị ném ra đường với hai bàn tay trắng.
Họ không ghét bỏ hôn nhân, thế nhưng làm sao có thể kết hôn khi mua nhà là một giấc mơ viển vông, nuôi con là một gánh nặng suốt đời, còn chính họ thì đang phải vật lộn sinh tồn. Thế nhưng phải làm thế nào khi mà mọi cánh cửa đều đóng lại, mọi hy vọng đều bị dập tắt? Một đất nước có thể mạnh với quân sự, có thể giàu với kinh tế, thế nhưng nếu thế hệ trẻ chỉ có biết buông xuôi thì sức mạnh đó có ý nghĩa gì? Một quốc gia có thể xây dựng bao nhiêu tòa nhà trọc trời cũng được, thế nhưng nếu người trẻ cứ lần lượt rơi xuống từ những tòa nhà ấy, thì đó có phải là thành công hay không? Có lẽ Trung Quốc vẫn sẽ tiếp tục phát triển, nhưng liệu họ đang đi lên, hay thực chất đang sụp đổ từng chút một, ngay từ những con người, lẽ ra phải là tương lai của đất nước?
